ΤΣΑΚΩΝΙΚΑ-ΚΡΗΤΙΚΑ

 

Ηράκλειο

26/7/25

Στα χνάρια των λέξεων

Τσακώνικα-Κρητικά

Λάθος έκαμα πάλι γιατί εθάρρουνα πως είχα αγγίξει όλες τις ελληνογενείς διαλέκτους, γυρεύοντας να βρω κοινές λέξεις με τα Κρητικά, μα σαν αντιλήφθηκα πως είχα ξεχάσει την τσακώνικη διάλεκτο, κατάλαβα ότι είχα ακόμα πολλές στράτες να διαβώ και πολλές λέξεις να παντίξω. Η αλήθεια είναι πως η τσακώνικη είναι από τις πιο δυσνόητες διαλέκτους κι όποιος την ακούσει για πρώτη φορά θα καταλάβει λίγες λέξεις, στην πραγματικότητα όμως θεωρείται ότι κατάγεται από την νεολακωνική, την αρχαία δωρική διάλεκτο της Λακωνίας και έχει ίσως τα περισσότερα αρχαϊκά και δωρικά στοιχεία από οποιαδήποτε άλλη διάλεκτο.

Σήμερα τα Τσακώνικα μιλιούνται στην περιοχή της νότιας Κυνουρίας, στην Πελοπόννησο, με κέντρο το Λεωνίδιο, όπου βέβαια, όπως όλες οι «χωριάτικες» λαλιές, σιγά-σιγά λησμονιέται. Ευτυχώς υπάρχουν κι εκεί πεισματάρηδες κουζουλοί που επιμένουν να μιλούν, να τραγουδούν και να διηγούνται στη γλώσσα των παππουδολαλάδων τους. Όπως και στην περίπτωση της σαρακατσάνικης διαλέκτου αλλά και γενικότερα, η διατήρηση αρχαϊκών, δωρικών στοιχείων της τσακώνικης, οφείλεται στο ότι οι πληθυσμοί που την μιλούσαν εγκαταστάθηκαν σε ορεινές δύσβατες εκτάσεις, μακριά από επιρροές άλλων πληθυσμών και από επιδρομές. Επίσης ο μικρός αριθμός των Τσακώνων βοήθησε στην απομόνωση και στη διατήρηση της «καθαρότητας» της γλώσσας χωρίς βέβαια να λείπουν οι «ξενόφερτες» λέξεις (Τούρκικες, σεΐρι, σοφρά, ταμαχιάρη, Λατινικές, σκρόφα, σπίρτο, τέμπλα), όπως εξάλλου σε όλες τις διαλέκτους.

Για την ετυμολογία της λέξης Τσάκωνας (ή Τσάκονας) υπάρχουν πάρα πολλές ερμηνείες, με επικρατέστερες τις παρακάτω:

Τσάκωνες>Έξω Λάκωνες

Τζάκωνες- μεσαιωνική σημασία του φύλακες, στρατιώτες (ζάκα, σάκα)

Διάκονες-στρατιώτες με ελαφρύ οπλισμό, από την αρχαία ελληνική διάκονοι.

Το πανέμορφο και ιστορικό Λεωνίδιο. Πηγή φωτογραφίας: Διαδίκτυο

Είναι πραγματικά εντυπωσιακές οι λέξεις που συναντάει κανείς στα Τσακώνικα και που έχουν πολλά κοινά στοιχεία με την αρχαία ελληνική δωρική διάλεκτο. Έχουμε λοιπόν λέξεις, που αντί του -η- μπαίνει το -α-, μήτηρ (μητέρα)-μάτερ(δωρική)-μάτη (τσακώνικη). Ανάλογο παράδειγμα έχουμε και στην κρητική διάλεκτο, σημαίνω (σημαδεύω)-σαμαίνω(δωρική)-σαμώνω (κρητική). Έχουμε τη διατήρηση του -υ- ως -ου- σε λέξεις όπως κύων-κούε (σκύλος), γυναίκα-γουναίκα, άχυρον-άχουρε και άλλες. Στα Κρητικά έχουμε από το χυμό(ν)-χουμάς, από το κρύπτω-κρούβγω και αρκετές άλλες.

Στα Τσακώνικα υπάρχουν πολλά φωνητικά και γραμματικά χαρακτηριστικά που επιβεβαιώνουν την ιδιαιτερότητα της διαλέκτου (μετατροπή του αρχαίου δίγαμμα F σε -ν-, ρωτακισμός, τσιτακισμός κλπ) και μπορεί, όποιος ενδιαφέρεται, να τα μελετήσει σε λεξικά, διπλωματικές εργασίες και σε σχετικά άρθρα. Υπάρχουν όμως λέξεις που εντόπισα, τις οποίες τις συναντούμε και στην κρητική διάλεκτο και αξίζουν την προσοχή μας.

Α

Αγροικού-γροικώ=ακούω, νιώθω

Αθιογίστρα-αθογυρίστρα=συκοφάντρια, κουτσομπόλα

Αίγα

Αλικογκίζου-αλικοντίζω=εμποδίζω

Απέ-απής (αφ’ ής)=μετά που

Άργητα=καθυστέρηση

Άτσι-αλάτσι=αλάτι

Β

Βασταγερέ-βαστεγερός=δυνατός, ανθεκτικός

Βοά-βολά=φορά

Δ

Διακονιάρα

Διγλίζου-βιγλίζω=επιτηρώ

Ε

Έδαρι-εδά=τώρα

Θ

Θωρώ

Κ

Καθέγκλα=καρέκλα

Κακομούντρουνε-κακομούντρουλος=άσχημος

Κάνια-κανιά=καλάμια(μεταφορικά τα λεπτά πόδια)

Κάντζικα-αρχάτζικας=μυρώνι (αρχαίος σκάνδιξ)

Κοπέλι=υπηρέτης, δούλος(η αρχική του σημασία)

Κουλούκι

Κουτσούνα=κούκλα

Κρήε-κρηάς=κρέας

Λ

Λιμάσσου-λιμάσσω=πεινάω πολύ

Μ

Μαγάρι=μακάρι

Μαγαρίζω=βρωμίζω, λερώνω

Μαργούνου-μαργώνω=παγώνω

Μονοκοπανία-μονοκοπανιάς=με τη μία, αμέσως

Ο

Ογλήγορα

Όχεντρα=οχιά

Π

Ποκάρι-μποκάρι=μαλλί προβάτου

Σ

Σάζου-σάζω=φτιάχνω

Σαλεύω=περπατώ

Σκόλιαμπρε-ασκόλιμπρος

Σταλίζω=συγκεντρώνω τα ζώα στο μαντρί

Σοφιλιάζω=εφαρμόζω

Σπολλάτι=εις πολλά τα έτη

Συβάζω=πείθω, συμβιβάζω

Σύθαμπο=πριν ακόμα φωτίσει καλά η αυγή

Τ

Τάζω=υπόσχομαι

Ταμάνιμα=γρήγορα στα τσακώνικα, παραλίγο στα κρητικά

Στο Λεωνίδιο, στον Τύρο και σε άλλες περιοχές της νότιας Κυνουρίας γίνονται φιλότιμες προσπάθειες στα σχολεία (εκτός διδακτικών ωρών βέβαια, σιγά μην υπήρχαν στη διδακτέα ύλη) από εκπαιδευτικούς που τιμούν το επάγγελμά τους, να μάθουν στα παιδιά τη διάλεκτο, σε πείσμα της Πολιτείας που όχι μόνο δεν ασχολείται πλέον με τις διαλέκτους, αλλά μειώνει τις ώρες των αρχαίων ελληνικών στα σχολεία. Σε αυτούς τους εκπαιδευτικούς και σε όσους παλεύουν για τη διατήρηση των διαλέκτων μας, αφιερώνω τούτο το άρθρο.

Λουκαδάκης Νίκος

«Δαφνιανός»

niloukadakis@yahoo.gr