ΣΥΝΘΕΤΕΣ ΛΕΞΕΙΣ, ΤΑ ΞΟΜΠΛΙΑ ΤΗΣ ΛΑΛΙΑΣ ΜΑΣ

 

ΣΤΑ ΧΝΑΡΙΑ ΤΩΝ ΛΕΞΕΩΝ

Σύνθετες λέξεις,

τα ξόμπλια της λαλιάς μας

Αχτινοχαϊδεύει την ψυχή μου τούτη η μυριοχρονούσα λαλιά. Γλυκοσταλάσει στα φυλλοκάρδια μου γράμμα-γράμμα κάθε ‘μορφομπεγεντισμένη λέξη της. Πώς τη ρέγομαι σαν στέκει ομπρός μου, σεμνοντυμένη κόρη, και θωρώ έναν-έναν τους αιώνες να τση καλοπλέκουν τσ’ απλοκαμούς των μαλλιών της. Πώς κρυφοκαμαρώνω σαν περνούνε μια-μια οι γενιές των ανθρώπων και φορτώνουνε τσ’ αμπροκαμούς, στο λαιμό και στα χέρια της, μ’ ασημόχρυσες λέξεις. Μα έκεια που αναδακρυώνω απ’ τη χαρά μου, είναι όταν θωρώ την ακατάλλιωτη μπροσποδιά της με τ’ ακριβοδιάλεχτα ξόμπλια, τις σύνθετες λέξεις, που χέρια μαλαματένια τις ψιλοκέντησαν.

Ομπρός του είχε απλωμένες τις χιλιόχρωμες κλωστές της λαλιάς μας ο πρωτομάστορας, ο μεγάλος παππούς μας, ο Όμηρος κι ύφανε τ’ αθάνατα έργα του, που τα ξόμπλιασε σε σύνθετες λέξεις απαράμιλλης ομορφιάς. Άνδρα μοι έννεπε, μούσα, πολύτροπον… Πολύτροπος ο Οδυσσέας, εύστροφος δηλαδή, αυτός που δημιουργεί πολλά τεχνάσματα. Έχει όμως κι άλλες ξομπλιαστές λέξεις: Καλλιγύναιξ=ο καλογυναικάς, καλλίζωνος=με ωραία ζώνη, καλλίκομος=με ωραίο μαλλί, καλλιπάρηος=με ωραία μάγουλα, καλλιπλόκαμος=με καλοπλεγμένα μαλλιά, την εξαιρετική λέξη υψιπέτης= αυτός που πετάει ψηλά, και ο κατάλογος είναι ατέλειωτος.

Μα και στην Κρήτη που η λαλιά μας ροδάμισε κι άνθισε, δεν έμειναν πίσω οι μεγάλοι τεχνίτες της γλώσσας. Ο Κορνάρος, με τη χρυσόφτερη πένα του, ανέβασε τη κρητική διάλεκτο στις κορυφές της λογοτεχνίας. Γράφει ο πνευματικός μας αρχιστράτηγος στον γεμάτο σύνθετες λέξεις «Ερωτόκριτο»:

Ήπαιρνε το λαγούτον του κι εσιγανοπορπάτει

κι εκτύπαν το γλυκιά-γλυκιά ανάδια στο παλάτι.

Εσιγανοπορπάτει λοιπόν αλλά και ζαχαροζυμωμένο, φτερουγοξαπλώνει, ποθοπλανταμένη, εστηθοδάρθηκα, ωριόπλουμη, χαμοκουκουβίζει, μυριαρίφνητα, συχνανεντρανίσματα, ονειροφαντάσματα και αμέτρητες άλλες.

Αριστερά το βιβλίο της Άννας Τακάκη-Μαρκάκη «Αροδαμοί κι Αγκαραθιές» και δεξιά το βιβλίο της Χαριστής Κουκουμπεδάκη «Μαντιναδοξομπλιάσματα».

Ο Νίκος Καζαντζάκης, το κρητικό θεριό της διανόησης, που τ’ όνομά του έφτασε ως τα πέρατα του κόσμου, χρησιμοποιεί τις λέξεις ως μοχλό ανύψωσης του λόγου. Βεβαίως κάνει χρήση πολλών σύνθετων λέξεων, τις οποίες, πολλές απ’ αυτές, τις έχει πλάσει ο ίδιος. Γράφει στο μεγαλειώδες ποίημά του «Οδύσεια»: (Ραψ.Σ 1044)

…Άντρες αφήστε τις γυναίκες σας τις κλινομουρμουρίστρες…

Στο σπουδαίο ποίημά του βρίσκουμε και τις λέξεις: Αγκαθομούστακος, αγλυκοσάλιστος, πολυδρομονούσης, κλωθονούσης, κρινολύγιστο, λιγνοδάχτυλος, μοναχοκοιμούσες, παγκαλόμορφες και άλλες.

Ο Κωστής Φραγκούλης, ο αρχιμάστορας του κρητικού λόγου, στο κλασικό πια έργο του: «Τα δίφορα», μεταχειρίζεται τις σύνθετες λέξεις με μεγάλη πητιδιοσύνη:

Τση τάβλας

…να βρει λιθάρι να σταθεί, γκρεμό για να φωλέψει,

να βρει ψιμόριφο θροφή κι αγρίμι για προσφάι,

κουτσουναράκι ολόδροσο να σπιθοκρουσταλιάζει…

Γράφει όμως και: κοντοχηρεμένη, κλωθοπετά, τετραδοπάρασκο, δροσοκουρταλίζει, ζευγαρόκαιρος, συχνοπηγαινέρχομαι, δαφνομερτόκλαδα, περδικοκελαϊδίστρα, χωριστροπλεμένα.

Φτάνοντας στο σήμερα, δεν λείπουν οι σπουδαίοι τεχνίτες του λόγου που χρησιμοποιούν τις σύνθετες λέξεις ως εργαλείο έκφρασης. Οι δυο υφάντρες της κρητικής λαλιάς που θα αναφέρω παρακάτω, δεν είναι βέβαια οι μόνες, μα τις επέλεξα για την λογοπλαστική τους ικανότητα.

Η Άννα Τακάκη-Μαρκάκη, που ο ξομπλιαστός, Σητειακός της λόγος, τρέχει σαν το δροσερό νερό της πηγής, στο εξαιρετικό της βιβλίο: «Αροδαμοί κι Αγκαραθιές», έχει πολλές σύνθετες λέξεις:

Ο γάμος του Δημητρού

…Το μάτι του καρφί στα ξεπετασάρικα κοπελοπούλια. Κι η καρδιά του φωθιά, έκειδα που καίει το καμίνι στση νιότης τα πυρομάγουλα.

Μα έχει κι άλλες: πυροκεφαλιάζει, μαντηλοξαμώστρα, αρκαλοπατούσα, κλιτομαραίνομαι, ντεροσπασμένες, τσαμπογδαρμένος, χαμάρρωστος, καμπανοπηδώ.

Η Χαριστή Κουκουμπεδάκη, η Μεσαρίτισσα ποιήτρια με τον ανεξάντλητο, χρυσοκέντητο λόγο, στο βιβλίο της: «Μαντιναδοξομπλιάσματα», φαίνει τις σύνθετες λέξεις με μεγάλη μαεστρία. Γράφει λοιπόν σε μια της μαντινάδα:

Ένα ντουνιά ‘νειρεύγομαι αδερφαγκαλιασμένο

και να βαστά κλαδιά τσ’ ελιάς, να ‘χει χορό στεμένο.

Γράφει και: λιονταρομάχομαι, νεραϊδοπλουμισμένη, κοκκινοροδοπρόσωπη, νερατζαθομοσχοβολάς, αθομπουγαδιάστρα,προσευχοσταυρώνομαι, ασημοστραφταλίζει, αροδαμοβλαστίζει, κουρσαροπατημένες και άλλες.

Τούτο λοιπόν το μορφοκεντημένο ρούχο που βαστούμε όλοι στη χέρα μας, τη λαλιά μας, αν δεν μπορούμε να το ξομπλιάσομε κι εμείς, ας το σεβαστούμε τουλάχιστον, να μην το μαγαρίζουμε με λέξεις που δεν του ταιριάζουνε.

Λουκαδάκης Νίκος

“ Ο Δαφνιανός”

niloukadakis@yahoo.gr