Ο ΛΕΚΤΙΚΟΣ ΘΗΣΑΥΡΟΣ ΣΤΑ ΔΙΦΟΡΑ ΤΟΥ ΦΡΑΓΚΟΥΛΗ

 

ΣΤΑ ΧΝΑΡΙΑ ΤΩΝ ΛΕΞΕΩΝ

Ο λεκτικός θησαυρός

στα «Δίφορα» του Κωστή Φραγκούλη

Ο Κωστής Φραγκούλης, ο Ανταίος, ο άνθρωπος που πρώτος άνοιξε την φιλοκρητική θύρα της ψυχής μου, με τα χρονογραφήματά του στην εφημερίδα Πατρίς «Λόγοι και Αντίλογοι», μα κυρίως με τη φωνή του στις εκπομπές του «Κρητικοί Αντίλαλοι» στην ΕΡΤ και στο Ράδιο Κρήτη. Ο πνευματικός μας παππούς με το ακούραστο ποιητικό φαρί στα βιβλία του να καλπάζει αιώνια και να κλουθά στον πόδα τον πατριάρχη της κρητικής ποίησης, τον Κορνάρο. Το έργο του σπουδαίο μα στην κορφή στέκουν τα δυο του βιβλία «Τα Δίφορα» (πρώτο και δεύτερο βιβλίο), τα οποία θεωρούνται από τα σημαντικότερα ποιητικά δημιουργήματα της κρητικής λογοτεχνίας. Η αξία του έργου αυτού όμως δεν είναι μόνο ποιητική, περιέχει λαογραφικούς, ιστορικούς και βέβαια λεκτικούς θησαυρούς τους οποίους, λίγους απ’ αυτούς θα προσπαθήσω να αγγίξω, μέχρι έκεια που φτάνει η χέρα μου.

Τ’ αθάνατο νερό (Β’ βιβλίο σελ. 18)

Ένα βοσκάκι πρόσπεσε το Χάρο παρακάλιε:

«Χάρε άνοιξε την πόρτα σου τη βαργιομπαφιλένια

να βγω στον ήλιο, στην ευδιά, στσ’ απάνω γης τ’ αγέρι…

Η λέξη ευδιά, η οποία στο ποίημα έχει την έννοια της ξαστεριάς, είναι αυτούσια αρχαία ελληνική λέξη. Εύδιος (ευ+Διός)=γαλήνιος, καθαρός, ανέφελος.

Ο ζευγαρόκαιρος (Α’ βιβλίο σελ. 28)

Έρχεται ζευγαρόκαιρος, κοντοσιμώνει Οχτώβρης

που πιάνει μπόρα στο βουνό στον κάμπο πρωτοβρόχι

να σηκωθεί κι ο νιόπαντρος με τη νοικοκερά ντου

να πάρει τα ζυγάλετρα, το ζέυτη και το σπόρο

να ζέψει τα πρωτόζυγα, πρώτη σπορά να κάμει.

Στην αυλακιά ξωπίσω του, να του κλουθεί η γυναίκα

να στρώνει, να βωλοκοπά κι αγίδα να του κάνει…

Η λέξη αγίδα εδώ έχει την έννοια συνδρομή, βοήθεια, υπάρχει βέβαια και η γνωστή φράση υπό την αιγίδα που σημαίνει υπό την προστασία, όμως η λέξη έχει μυθολογική προέκταση. Όταν πέθανε η Αμάλθεια, η αίγα που έθρεφε τον Δία. Ο Ήφαιστος έφτιαξε στον πατέρα των Θεών μια ασπίδα την οποία έντυσε με το δέρμα της Αμάλθειας που ήταν άτρωτο για να τη χρησιμοποιήσει στην Τιτανομαχία. «Υπό την αιγίδα» λοιπόν ο Δίας τα κατάφερε και έμεινε στην ιστορία η φράση.

Το φαμεγάκι (Β’ βιβλίο 44 σελ.)

Δυο φαμεγάκια σμίξανε στην οξοχή μια μέρα

και κάτσανε και λέγασι πως διάζουν πως περνούνε…

Διάζω σε τούτο το ποίημα του Ανταίου σημαίνει συμπεριφέρομαι, περνώ τη ζωή μου με συγκεκριμένο τρόπο, λέξη με ρίζα το αρχαίο διάγω με ακριβώς την ίδια έννοια.

Τα στρούσια (Β’ βιβλίο σελ. 60)

Την πίκρα μου κάνω χαρά, τη στενοχώρια γέλιο

και τση καρδιάς τα στρούσια σκοπούς και μαντινιάδα

κι όποιος με δει να τραγουδώ, να παίζω και να ‘ρχούμαι,

να βγαίνω νύχτα στο τσαρσί, στη ρούγα τις ημέρες…

Εδώ έχουμε τρανή απόδειξη της σύνδεσης της αρχαίας ελληνικής με την κρητική διάλεκτο. Ορχούμαι λέει ο Φραγκούλης, χορεύω δηλαδή. Αυτούσια κι εδώ τη βρίσκουμε στα αρχαία κείμενα, ορχούμαι, ορχέομαι, με την ίδια έννοια (ηίθεοι και παρθένοι….ωρχεύντ’ Όμήρου Ιλιάδα) και βέβαια η λέξη ορχήστρα και άλλες παράγονται από την ίδια ρίζα.

Για το τέλος θα αφήσω να μιλήσει αμοναχός ο σπουδαίος μας παππούς στο παρακάτω ποίημα, που κατά τη γνώμη μου είναι από τα κορυφαία του.

Το εκκλησάκι (Β’ βιβλίο σελ. 48)

Όλου του κόσμου τσ’ εκκλησές τσι χτίσανε μαστόροι

με τα τσιράκια, τσι ‘πουργούς, τσι πετροπελεκάνους.

Μα ‘γω κατέχω μια εκκλησά όπου δεν είναι άλλη,

μαστόροι δε τη χτίσανε, τεχνίτες δεν εκάμα

μήδε τσιράκια και ΄πουργοί τα χέργια δεν αγγίξαν.

Έχει τον ουρανό σκεπή, χάμαι τη γης θεμέλιο

κολόνες τσι ριζοβουνιές, τσι στεφανιές καμάρες

τσι πέτρες άγια Τράπεζα, στασίδια τα χαράκια

και τ’ άστρα πετροκάντηλα, τη νύχτα να τση φέγγουν.

Ήλιος αυγή τη λειτουργά, φεγγάρι τη σπερνιάζει

κι αυγερινός την ξενυχτά με τον αποσπερίτη.

Έχει το θύμο μερτζουβί, λιβάνι το σταθώρι

γκιουλαχταρίκι το δροσό, αθόνερο τσι βρύσες.

Το περιστέρι ‘πίτροπο, ‘κονόμο το τρυγόνι

‘κκλησάρι τον ασκορδαλό, το φλώρο καμπανάρη,

την πέρδικα στο ζυμωτό, τ’ αηδόνι στο στασίδι

το γέρο μαυροκότσυφο γούμενο-ξαγοράρη,

να ξαγορεύγει τα πουλιά, να φκολογά τ’ αγρίμια

κι όποιο βρεθεί στη λειτουργιά να ραίνει και ν’ αγιάζει.

Λουκαδάκης Νίκος

(Ο Δαφνιανός)

niloukadakis@yahoo.gr