Η ΚΡΗΤΙΚΗ ΔΙΑΛΕΚΤΟΣ ΣΤΗΝ ΠΟΙΗΣΗ ΤΟΥ ΣΤΕΦΑΝΟΥ ΣΑΧΛΙΚΗ

 

Στα χνάρια των λέξεων

Η Κρητική διάλεκτος στην ποίηση

του Στέφανου Σαχλίκη (1364-1390 μ.Χ.)

Η «Αγία Γραφή», βέβαια, και το «Άσμα Ασμάτων» των Κρητικών, είναι ο Ερωτόκριτος του Βιτσέντζου Κορνάρου, το οποίο έργο, εκτός της αδιαμφισβήτητης ποιητικής του αξίας, έχει μελετηθεί και εκτιμηθεί για τους διαλεκτικούς θησαυρούς που διατήρησε ζωντανούς μέσα στους αιώνες. Ένα μνημείο της διαλέκτου της Ανατολικής Κρήτης του 16ου-17ου αιώνα που αρκετά γλωσσικά στοιχεία διατηρούνται αναλλοίωτα ως σήμερα. Όμως πριν την εποχή του Κορνάρου, υπήρχαν άραγε διαλεκτικά στοιχεία στην κρητική ποίηση; Φτάνει να ρίξει κανείς μια ματιά μόνο στα έργα που ήταν κοντά στην εποχή του Κορνάρου (Ερωφίλη και Κατσούρμπος του Χορτάτση, Βοσκοπούλα, Ροδολίνος του Τρωίλου και άλλα), για να καταλάβει ότι η διάλεκτος ήταν ζωντανή παρά την επιρροή της Ιταλικής γλώσσας.

Όσο πιο πίσω ταξιδέψεις στα κρητικά έργα, διαπιστώνεις την εξέλιξη και τις επιρροές της λαλιάς μας (Αρχαϊκές, βυζαντινές) ώσπου να φτάσεις στο πρωιμότερο έργο της λεγόμενης Κρητικής λογοτεχνίας της Αναγέννησης, που είναι τα σατιρικά ποιήματα του «Καστρινού» Στέφανου Σαχλίκη, τα οποία αν και λογοτεχνικά δεν θεωρούνται τόσο μεγάλης αξίας, έχουν όμως, εκτός των άλλων, και γλωσσικό ενδιαφέρον.

Ο Στέφανος Σαχλίκης (1331-πριν το 1403) γεννήθηκε στο Ηράκλειο από ελληνικής καταγωγής γονείς. Ο πατέρας του άνηκε στην εύπορη αστική τάξη και είχε φέουδα σε διάφορα σημεία της Κρήτης. Η οικογένεια του ποιητή έπεσε θύμα της πανώλης (ο πατέρας του και η αδερφή του) το 1348 και έτσι έμεινε μοναδικός κληρονόμος της οικογενειακής περιουσίας. Όπως αφηγείται στην ποιητική του βιογραφία (Αφήγισης παράξενος), ξόδεψε μεγάλο μέρος της περιουσίας του στις πόρνες και στα τυχερά παιχνίδια και εξαιτίας του κατέληξε στη φυλακή. Πέρασε πολλά χρόνια (1371-82) στο χωριό Πενταμόδι όπως αναφέρει χαρακτηριστικά (Αφήγισης παράξενος):

«...επά ‘μπωσέ με η τύχη μου, ειπέ μοι, γείρε, φύγε

και από το Κάστρον μ’ έβγαλεν, εις το χωριόν με πήγε.

Επείν με πήγε εις το χωριόν, κι απήν εσυνεπήρα

δεν μ’ έμαθεν η τύχη μου, η δολερή μου μοίρα,

ν’ αποκρατήσω κτήματα, να σπέρνω με ζευγάριν

αμμ’ έμαθέν με κυνηγόν, με σκύλους με ζαγάριν...»

Εκεί ήταν το μοναδικό φέουδο που του είχε απομείνει και αργότερα διορίστηκε δικηγόρος από τον Δούκα της Κρήτης. Τα έργα του τα οποία έχουν διασωθεί:

1) Κατάλογος της Πόθας Τζουστουνιάς (1364-1371)

2) Περί φίλων (1364-1371)

3) Περί φυλακής και δεσμοφυλάκων (1364-1371)

4) Βουλή των πολιτικών (1364-1371)

5) Γκιόστρα των πολιτικών (1364-1371)

6) Συμβουλές στον Φραντζίσκην (1385-1390)

7) Αφήγισης παράξενος του ταπεινού Σαχλίκη (1385-1390)

Το κυριότερο χαρακτηριστικό της ποίησης του είναι η χρήση της ομοιοκαταληξίας που σε Πανελλήνιο επίπεδο, παρουσιάζεται για πρώτη φορά (παρακάτω απόσπασμα από το ποίημα Συμβουλές στον Φραντζίσκην):

«...πουλιά πετώμενα θωρώ και απλώνω να τα πιάσω

και τα Στρομβούλικα βουνιά σαν κάμπους να τα φτιάσω.

Με τη ματζούκα πολεμώ τον άνεμο να δείρω

και από τον Άδη τους νεκρούς κολάζομαι να γύρω.

Της θάλασσας τα κύματα θέλω να δεκατίσω

και τ’ άστρι’ οπού ‘ναι άμετρα βιάζομαι να μετρήσω.

Την νύχτα θέλω σκοτεινά γράμματα ν’ αναγνώθω

και από την Πόλην ως εδώ τι κάμνουσι να γνώθω».

Η γλώσσα στα έργα του Σαχλίκη είναι αξιοθαύμαστη για την εποχή (πριν την Άλωση της Πόλης), θεωρείται εξελιγμένη νεοελληνική με αρκετά στοιχεία κρητικής χροιάς, από τους μελετητές, αλλά βέβαια έχει και αρκετά αρχαϊκά, βυζαντινά και λατινικά στοιχεία. Παρακάτω παραθέτω κάποιες λέξεις της Κρητικής διαλέκτου που εντοπίζονται στα ποιήματά του:

Ακλουθώ-απηλογούμαι-απήτις-αποκουντουρίζω-αποκρατώ- βγατίζω-γροικώ-εδά-είντα, ήντα-ένε-κανίσκιν-κατέχω-κάψα-κοντό-κοπέλι-κούκλης-μανακιά-μιτάτο-μισεύω-ξανάστροφον-ξετελεύω-ορδινιάζω-παιγνιώτης-πατάσσω-πέμπω-πηλά-σιμώνω-σκω-σουσουμιάζω-στιβάνια-σφουγγάτο-ταχιά-ψηφώ.

Επίσης εντοπίζονται κάποιες χαρακτηριστικές λέξεις που τις βρίσκουμαι αργότερα στον Ερωτόκριτο: Απάνωθιο, αποπάνωθιο-αζιγανιά-αρίφνητος-αφορμάρης-πελελός και άλλες. Όπως επίσης και κάποιες λέξεις στην αρχική τους μορφή που εξελίχθηκαν με το χρόνο: Άγωμε-άμε, διαγέρνω-γιαγέρνω, κηληκουντρώ-κουλουμουντρώ, ομνώ-μνόγω, εις μιον-ζημιόν (Ερωτόκριτος) και άλλες.

Η Κρητική, ζώσα, διάλεκτος κρέμεται στα χείλη μας και ανθεί στο περβόλι μας δεκάδες αιώνες τώρα. Όσοι την αγαπούμε ας τη διαφυλάξουμε.

Λουκαδάκης Νίκος

«Δαφνιανός»

niloukadakis@yahoo.gr